Tăng trưởng hai con số và Net Zero là hai mục tiêu chiến lược mà Việt Nam đang theo đuổi trong giai đoạn tới. Một bên là khát vọng phát triển kinh tế mạnh mẽ, vươn lên nhóm quốc gia thu nhập cao; bên còn lại là cam kết môi trường sâu rộng, bảo vệ hành tinh xanh và khẳng định vị thế quốc tế. Tuy nhiên, khi đặt cạnh nhau, hai mục tiêu này lại trở thành bài toán khó, đặc biệt với ngành năng lượng – nơi gánh vai trò “nguồn sống” cho cả nền kinh tế.
Kinh tế tăng tốc khiến áp lực điện năng bùng nổ
Bước vào năm 2025, Việt Nam đặt mục tiêu tăng trưởng GDP tối thiểu 8% và xa hơn là tăng trưởng hai con số trong nhiều năm tới. Đây là cột mốc tham vọng, phản ánh tầm nhìn dài hạn nhằm đưa đất nước trở thành quốc gia phát triển vào giữa thế kỷ 21.
Tuy nhiên, tăng trưởng kinh tế luôn kéo theo nhu cầu điện năng tăng mạnh. Theo thống kê, giai đoạn 2010–2020, khi GDP tăng trung bình 6% mỗi năm thì nhu cầu điện tăng tới 9–10%. Với đà phát triển công nghiệp, đô thị hóa, điện khí hóa giao thông và sự bùng nổ của các ngành công nghệ cao như trung tâm dữ liệu, AI, nhu cầu tiêu thụ điện còn tăng nhanh hơn nữa trong giai đoạn tới.
PGS.TS Đặng Trần Thọ – Viện trưởng Viện Công nghệ Năng lượng cho biết: “Các ngành như sản xuất, xe điện, trung tâm dữ liệu… đang gia tăng nhanh chóng, tạo ra áp lực rất lớn lên hệ thống điện quốc gia.” Đáng nói, nếu giữ hệ số đàn hồi điện (tỷ lệ điện/GDP) ở mức 1,5 như hiện nay, chỉ riêng năm 2025, Việt Nam cần bổ sung thêm 2.200–2.500 MW công suất điện mới.
Không thể đánh đổi Net Zero lấy tăng trưởng
Vấn đề đặt ra là: làm sao để đảm bảo cung cấp đủ điện cho nền kinh tế tăng tốc, trong khi vẫn tuân thủ cam kết phát thải ròng bằng “0” (Net Zero) vào năm 2050?
Theo TS. Bùi Thanh Minh – Ban IV (Văn phòng Chính phủ), Việt Nam không thể chọn một trong hai. Việc tăng trưởng mà không xanh hóa sẽ dẫn tới các rủi ro nghiêm trọng:
- Biến đổi khí hậu có thể khiến Việt Nam thiệt hại tới 9% GDP vào năm 2035 (theo World Bank).
- Doanh nghiệp mất đơn hàng, mất thị trường nếu không đáp ứng tiêu chuẩn xanh trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
- Mất vị thế cạnh tranh quốc gia, ảnh hưởng tới thu hút FDI và đối tác chiến lược.
“Chuyển đổi xanh không còn là lựa chọn, mà là điều kiện tiên quyết,” ông Minh nhấn mạnh.
Năng lượng tái tạo: Tiềm năng lớn nhưng thực tế hạn chế
Việt Nam được đánh giá là một trong những quốc gia có tiềm năng phát triển năng lượng tái tạo hàng đầu khu vực:
- Bức xạ mặt trời tại Nam Trung Bộ và Tây Nguyên lên tới 5,2 kWh/m²/ngày, cao hơn nhiều quốc gia khác.
- Tiềm năng điện gió ngoài khơi đạt khoảng 600 GW, cao nhất trong ASEAN.
Tuy nhiên, thực tế lại không tương xứng với tiềm năng. Dù có bước tiến mạnh trong giai đoạn 2018–2020, khi hơn 16,5 GW điện mặt trời được đưa vào khai thác, nhưng sau khi cơ chế giá FIT kết thúc, thị trường điện tái tạo chững lại. Hiện có hơn 4.000 MW điện tái tạo bị “đắp chiếu”, chưa được ký hợp đồng mua bán điện hoặc thường xuyên bị cắt giảm công suất do quá tải lưới.
Kết quả là, cơ cấu điện vẫn phụ thuộc nặng vào nhiệt điện than, chiếm tới 45% sản lượng điện toàn quốc – điều đi ngược lại với mục tiêu giảm phát thải.
Bài toán cần lời giải: Cơ chế, hạ tầng và mô hình tăng trưởng
Hoàn thiện thể chế và luật hóa chuyển đổi năng lượng
Theo các chuyên gia tại Viện Khoa học năng lượng, cần gấp rút xây dựng Luật Năng lượng tái tạo, làm rõ quyền – nghĩa vụ nhà đầu tư, quy trình cấp phép, cơ chế đấu nối, lưu trữ và định giá điện từ các nguồn sạch.
Đề xuất thành lập Ban chỉ đạo quốc gia về chuyển đổi năng lượng và trung hòa carbon, trực thuộc Chính phủ, để điều phối các bộ ngành, giám sát thực hiện Quy hoạch điện VIII và phân bổ nguồn lực tài chính xanh một cách hiệu quả.
Đầu tư hạ tầng đồng bộ: Nguồn – Lưới – Lưu trữ
Một nguyên nhân lớn khiến điện tái tạo “nằm chờ” là hệ thống truyền tải chưa theo kịp nguồn phát. Việc đầu tư vào trạm biến áp, đường dây truyền tải cao áp, các mô hình lưu trữ điện (pin, thủy điện tích năng…) phải đi trước một bước nếu muốn đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia.
Thúc đẩy cơ chế thị trường điện cạnh tranh
Cần sớm hoàn thiện thị trường bán lẻ điện cạnh tranh, cho phép các doanh nghiệp bán – mua điện tái tạo trực tiếp qua hợp đồng PPA, không phụ thuộc vào EVN. Đây là mô hình đang thành công ở nhiều quốc gia phát triển.
Chuyển đổi mô hình tăng trưởng, giảm đàn hồi điện
Theo Quy hoạch điện VIII, hệ số đàn hồi điện của Việt Nam sẽ giảm còn 0,1–0,44 vào năm 2050. Tức là, để đạt 1% GDP, chỉ cần tăng thêm 0,1–0,44% điện.
Muốn làm được điều này, Việt Nam cần tái cấu trúc nền kinh tế:
- Ưu tiên ngành công nghệ cao, dịch vụ, số hóa – tiêu tốn ít năng lượng nhưng tạo giá trị gia tăng cao.
- Đẩy mạnh các chương trình tiết kiệm điện, ứng dụng công nghệ thông minh vào vận hành lưới điện, tòa nhà, nhà máy…
Tăng trưởng hai con số và Net Zero là hai đường ray song song bắt buộc phải vận hành đồng thời nếu Việt Nam muốn giữ vững vị thế và trách nhiệm toàn cầu. Ngành điện – xương sống của nền kinh tế – đang đứng trước thách thức chưa từng có: vừa phải cung ứng đủ điện cho phát triển, vừa đảm bảo không phát thải. Để giải bài toán này, không thể chỉ dựa vào tài nguyên, mà cần thể chế đột phá, đầu tư mạnh tay, công nghệ tiên tiến và một tầm nhìn dài hạn, toàn diện.
